Regelmatig ben ik te vinden op EnTranCe, de energieproeftuin van de Hanzehogeschool in Groningen. Het is nu voorjaarsvakantie, dan is een school of kennisinstelling een stuk rustiger. Het leuke van een proeftuin omgeving als EnTranCe is dat er gewerkt, geknutseld, gebouwd, uitgeprobeerd, geëxperimenteerd wordt.
ProefritMet wind in de rugEn weer naar binnen, verder sleutelen
Nog een paar maanden sleutelen
Een mooi voorbeeld is Rene Wit van H2planet Nederland met zijn kornuiten Remco de Vries en Henk Hilberdink. Ze willen een bestaande batterij-elektrische bakfiets ombouwen tot een waterstof-electrische fiets. Gewoon door te doen. Door te bedenken, te proberen, te testen, weer aan te passen. Zo is Holthausen ook begonnen – en succesvol geworden- door het gewoon beginnen met ombouwen van voertuigen.
in augustus willen we klaar zijn
Als ik René en collega’s in de hal bij EnTranCe bezig zie, moet ik even gaan kijken . Onderdelen en meetapparatuur worden tijdelijk met tape aan de fiets bevestigd. En dan gaat René weer even op de fiets voor een proefrit.
Deze week, 29 januari, was ik een van de gasten aan tafel bij een podcast opname van 20voor12, de Podcast over Groningen, lokaal nieuws en tech. Een serie van Tjarda Polderman en Joshua Peper. Lokatie was EnTranCe en het thema was Waterstof. De andere gasten aan tafel waren Niels Peper (ja, de broer van … en voorzitter SAMEEN ) en Anouk van der Berg, een oud-collega van me, werkt bij Gasunie.
EnTranCe by night
Bijzonder om een keer in het stikdonker op EnTranCe rond te lopen. Alleen in de kamer van SAMEEN was licht. SAMEEN is een organisatie die studenten en bedrijven koppelt in projecten gericht op een duurzame samenleving. De studenten worden tijdens hun studie (in deeltijd) ingezet als Young Professionals in het bedrijfsleven.
Tjarda bereidt de live stream voor en Niels geeft aanwijzingenThe producers: Joshua en TjardaOok al is een podcast om te luisteren, toch leuk om ter plekke iets te laten zien: live waterstof maken.
Het was de eerste van een serie van 3 over energietransitie. Deze ging over waterstof. Een podcast is een geluidsuitzending, zonder beeld dus. OMdat het deze keer werd opgenomen kun je ook het beeld bekijken. Zie link onderaan deze blog.
Vijf tot zes maal per jaar organiseert het Center of Expertise Energy van de Hanzehogeschool een zogenaamde Barntalk. Aansprekende figuren uit de energie- of duurzame wereld vertellen hun verhaal. Vooraf en achteraf volop netwerkmogelijkheden. De bijeenkomsten vinden plaats in de EnergyBarn op EnTranCe, de energie proeftuin van de Hanzehogeschool in Groningen.
De Barntalk van 7 januari was bijzonder in een paar opzichten. Begon met een bloemetje en bedank voor Klaas Jan Noorman, ‘founding father’ van de Barntalks. Voor het eerst was er een spreker op ‘herhaling’.Ruud Koornstra.
“Vergeet de wonderen niet. De stoommachine was een wonder. Iets wordt een wonder genoemd, tot vlak voor het moment dat het er echt is. Ik geloof in wonderen. Paradijs op aarde in dit decennium. “
In 2019 was hij ook de eerste spreker van het jaar, en eindigde toen met ‘volgend jaar kom ik terug met wat er allemaal gebeurd is’. In 2020 weer van de partij. Op zijn ‘Ruuds’, niet politiek correct. Wel enorm gedreven. Ik was, meer nog dan vorig jaar, onder de indruk van zijn visie, en de manier waarop hij werkt aan duurzaamheid. Soms teksten een professioneel cabaretier waardig, dan stuiterend enthousiast, en andere momenten serieus en (zelfs) rustig.
We hebben het vernuft, het geld en het ondernemerschap , daarom moeten wij als Nederland voorop lopen. Wij kunnen verschil maken.
IJzersterk vond ik zijn stuk over zijn zoektocht naar de werkwijze die past bij een ambitieuze missie, een VN missie, de SDG’s (sustainable development goals). Ruud vertelt over de gesprekken die hij voerde met hooggeplaatste militairen (VN missie), en wat elementen zijn in de aanpak van hun missie. “Hoe doe je een oorlog?“, was de vraag van Ruud aan de hoge militairen.
Antwoord was: begin met inrichten van een mission control. Een Bunker vol media propaganda politiek, vooral business intelligence. Maar 10 % van het werk zit in wapens, soldaten en strijd.
Met Militaire precisie missions control inrichten voor de verschillende SDG’s.Ruud vertelt over een recente wedstrijd waarin MBO studenten met innovatieve oplossingen kwamen: Recht uit zijn hart: “Jonge mensen, geef ze de ruimte. Je staat versteld van hun kwaliteit en goede ideeen.”
Dus Ruuds richting voor de VN missie : realiseren SDG’s dit decennium (of in Ruuds woorden ‘creeren van paradijs op aarde in 10 jaar’ .) is de VN missie route te volgen.
– Team samenstellen – 16 missions controls per SDG
– en een command center
Dan met ‘militaire precisie’ de missions control inrichten.
Binnen 10 jaar mensen op de maan?
Ook gelukt.
Dan kan ook: binnen 10 jaar SDG’s gehaald (+paradijs op aarde)
Nodig: Mensen met lef.
Oproep: doe mee met mission controls.
We hebben meer schuurtjes nodig. En expeditioneel onderzoek. Wil je daar meer over horen, dan kun je tzt de hele Barntalk nog een keer nakijken en luisteren. Aanrader. <link volgt>
Op EnTranCe, de energieproeftuin op het Zerniketerrein in Groningen, worden verschillende cabines voorzien van aansluitingen en veiligheidsaanpassingen om experimenten met waterstof te kunnen doen. Onderdeel van het project de Groene Waterstof Booster is een testomgeving voor dit soort experimenten op te bouwen. Voor experimeneten van productie via electrolysers tot testen van eindgebruikerstoepassingen.
Deze vier cabines op rij vormen straks een waterstofstraat. De twee witte containers zijn al in gebruik, de twee blauwe worden nu klaargemaakt.
Alleen het straatnaambordje is nog niet ingepland. Bij deze toegevoegd.
De fundering van de stelconplaten rechts op de foto is al eerder verstevigd. Dit zal de aan- en afvoerroute worden van tubetrailers met waterstof.
Op 7 en 8 november vond EGATEC2019 plaats op EnTranCe, het energieproeflab in Groningen.Egatec is een tweejaarlijkse conferentie over gas technologie en technieken. Georganiseerd door Marcogaz, Gerg en -dit jaar- EnTranCe. Ruim 100 deelnemers uit verschillende Europese landen. Veel informatie, presentaties en forum gesprekken. Over projecten in Groningen en in Japan. Over gastoepassingen, energiesystemen van de toekomst, nieuwe technieken en opslag. Over bedreigingen en kansen.
Ook deze keer een competitie voor jonge onderzoekers. De acht finalisten, 5 promovendi, 2 master studenten en 1 bachelorstudent, mochten hun onderwerpen pitchen tijdens de conferentie. Bij de lunch gelegenheid om bij de posters van de jonge onderzoekers te gaan kijken en extra vragen te stellen. ’s Avonds bij het walking conference diner (het diner komt naar je toe) werden de prijzen voor beste pitch, posterpresentatie en onderzoek uitgereikt.
1e prijs, Martin Kientz: hernieuwbare methaanproduktie door katalytische CO2-reductie aan ijzerelectroden door middel van zonlicht
Conference diner in het Groninger Museum, met kans om twee lopende tentoonstellingen te bezoeken, van Daan Roosegaarde en Alessandro Mendini (ontwerper van het Museum).
Ook voor grote mensen leuk om met licht te spelen…
Op 26 juni werd in de EnergyBarn op EnTrance het afsluitende symposium van het vierjarige project BioP2G, later BioP2M met de M van Methaan; P2G staat meestal voor omzetten van stroom naar waterstof. In dit project werd gekeken naar waterstof geproduceerd via electrolyse (grijs of groen) en verdere omzetting van de waterstof (met CO2) naar methaan. Zogenaamde oer-bacteriën eten het waterstof en kooldioxide uit biomassa op en zetten dit om in methaan.
Alerlei jridische snufjes rond power to gas werden helder uiteen gezet door power-to-gas jurist Gijs Kreeft. Ooit van RED-II gehoord? De aanwezigen nu wel.
Bij de voorbereiding van dit project, dat zal rond 2013-2014 zijn geweest, was er nog niet zo’n discussie rond aardgas als er nu is (Bevings in Groningen) en leek methanisering een logische stap. Verder was een uitgangspunt dat er (in de toekomst) een surplus aan hernieuwbare stroom zou ontstaan.
Samenwerking
In mij Gasunietijd was ik -vanuit Innovatie- stuurgroeplid van dit project. Een mooi voorbeeld van een project waar kennisinstellingen, grote bedrijven en kleine bedrijven samenwerken.
Ruud Paap van Groengas Nederland gaf een helder overzicht van de status en potentieel van groen gas in Nederland.Petrus Postma (BLOC) liet een groot aantal projecten (internationaal) zien, waar allerlei nuttige dingen met CO2 gedaan worden (CCU). “En je kun het nu gewoon kopen”
Symposium
Het dagprogramma was goed in elkaar gezet met in de ochtend bredere bijdragen van Ruud Paap, Petrus Postma en Gijs Kreeft.
Een smakelijke lunch en rondleiding over EnTranCe in de middagpauze en in het middagdeel verdere verdieping door bijdragen van project team leden Geert Hofstede, Jan Bekkering, Jeroen Tideman, Jort Langerak, Gerard Martinus en projectleider Jan Peter Nap. Aan elkaar gepraat door Charles van Santvoord.
Jammer dat we door lichte uitloop de discussie rond stellingen gemist hebben.
Bij de aansluitende netwerkborrel kon in klein commite verder gesproken en gediscussieerd worden. Dat wel.
Jan Peter Nap, projectleider BioP2G, lector HanzehogeschoolRondleiding over EnTranCe in de lunchpauze. Marvin legt uit welke experimenten in keet C6 worden uitgevoerd met wissellende modulaties op de gelijkspanning van een electrolyser.
Op 12 juni vond vanaf 12 uur het Transfuture festival plaats op EnTrance, Zernike, Groningen. Voor de vijfde keer dit jaar, georganiseerd door de Hanzehogeschool, en zoals altijd was ook gedeputeerde Nienke Homan aanwezig. Ze gaf het startschot voor het festival.
Een tjokvol programma, waar ook meteen allerlei bijeenkomsten gekoppeld waren. De BarnTalk door Manon Jansen, een Hydrogreen sessie met 5 pitches van actuele projecten, de eindpresentaties van een groot aantal studenten van de innovatiewerkplaats Energietransitie van de Hanzehogeschool, een aantal workshops over het op duurzame manier aanleggen van de N33, de onthulling van een zonneauto gebouwd door studenten, en een informatiemarkt met allerlei stands. Van energiecooperaties, bedrijven met duurzame bouwmaterialen, tot een stand van de WE-energygame, en ook een stand van Adapner.
De ronde bolletjes op de tweede poster van links zijn de direct betrokkenen bij het project, wetenschappers, promovendi en een hele rits afstudeerderd
Adapner is een project van de Rijksuniversiteit Groningen, waar ik projectmanager van ben. Over de logistiek en milieuaspecten van biogas op boerderijschaal, in een circulaire economie. Naast de wetenschappers die bij het project betrokken zijn, waren ook twee afstudeerstudenten René en Jelle aanwezig bij de stand. Mooie kruisbestuiving van kennis door gesprekken met geïnteresseerden, studenten en ook bedrijven.
Jan Eise, promovendus bij Adapner, legt uit.
En het weer….
Laten we het erop houden dat het typisch ‘festival-weer’ was. Dat betekende droge momenten en ook af en toe flinke buien. De tenten waren gelukkig goed waterdicht.
Onderdeel van het Transfuture Festival 2019 was een algemene Hydrogreenn bijeenkomst. Hydrogreenn is het netwerk van bedrijven en organisaties dat via het onderwerp waterstof met elkaar verbonden is.
Sinds de start van Hydrogreenn werden de algemene bijeenkomsten met verve en enthousiasme door Willem Hazenberg van Stok georganiseerd. Als onderdeel van het Groene Waterstof Boosterprogramma is deze taak nu overgegaan naar VNO, een van de consortium partners van de GWB.
Jan Jaap Aue sprong in als ad hoc voorzitter van de bijeenkomst en begon met een woord van dank voor Willem.
Willem Hazenberg (Stork) en Jan Jaap Aué (Hanzehogeschool)
Daarna volgde een 5tal 10-minuten pitches over actuele waterstofprojecten.
Een stortvloed aan gecondenseerde informatie in 50 minuten.
Jan Jaap Aue over de Groene Waterstof Booster Na de zomer echt van start
Willem Hazenberg over Waterstofwijk Hoogeveen 15000 uren verspijkerd door 20 partijen
Harry Eshuis over GZI Next in Emmen Volop nieuwe energie op oude Nam lokatie
Herbert Colmer over ontwikkelingen Groninger Seaports en de kunststof waterstofleiding. Een tuinslag met een kogelvrij vest
Marcel Koenis over Hydrohub. Focus op verhogen efficientie electrolysers
Als uitsmijter een bijdrage van Ulco Vermeulen over de waterstof investeringsagenda van de Noordelijke Industrie. Omdat Ulco wat later was en de EnergyBarn nodig was voor een volgende activiteit gingen we met zijn allen naar een tent van de informatiemarkt.
Het duurt even, maar dan heb je ook wat.
Vanaf juni 2018 was een consortium van (noordelijke) partijen, onder penvoerderschap van de Hanzehogeschool bezig met een subsidieaanvraag voor de ‘Open Innovatie Call’ van SNN. Een subsidie bedoeld voor het opzetten van innovatie-ecosystemen op allerlei gebied. Het was een nieuwe subsidie en het kader lag niet helemaal vast.
Voor mijn gevoel duurde het erg lang, maar de subsidieadviseur van Hanzehogeschool verzekerde me dat dit soort trajecten veel tijd kosten. Er zijn partijen bijgekomen, en andere afgevallen. Maar hoe dan ook: eind april is er witte rook gekomen en heeft SNN aangegeven dat de aanvraag gehonoreerd wordt. Een en ander moet nog wel geformaliseerd worden in documenten.
Nu kan het echte werk beginnen.
Een testfaciliteit, demonstratie faciliteit en leeromgeving op het gebied van de hele waterstofketen en met focus op het bereiken van en samenwerken met MKB in de noordelijke provincies. Om te beginnen op EnTranCe, maar met opschalingsmogelijkheden richting Eemshaven. chemiepark Delfzijl en GZI-Emmen
Dit was de titel van de BarnTalk die op 3 april in de EnergyBarn – EnTrance, Groningen werd georganiseerd. In de serie Barntalks wordt steeds een thema dat raakt aan energietransitie en duurzaamheid gebruikt als aanknopingspunt voor verdere vregen en gesprek.
Spreker was Hans Erdmann die begint met: Ik heb geen verstand van energie. Ik drijf op positieve energie. Hij verontschuldigt zich bij voorbaat dat hij van het voorgenomen onderwerp afwijkt. Er is zo veel wat hem boeit, dat hij regelmatig zijwegen inslaat. Voor een korte samenvatting zie tekst in blauw bijna onderaan dit blog.
De presentatie van vandaag heeft Hans eerder gegeven op een reis naar IJsland in januari 2019, met een groep ondernemers mee met de Hansa Green Tour – wintereditie. Hij noemt het een schoolreis naar IJsland. En vertelt dat hij zeer onder de indruk is geraakt van wat de IJslanders op het gebied van aardwarmte/ geothermie voor elkaar brengen. Niet alleen vanuit (grote) bedrijven, maar met inzet van de hele bevolking.
Hans vertelt dat het (op termijn) stoppen met fossiele energie kan werken als een ’triggerpoint’voor verandering. Als je op het juiste moment de juiste mensen bij elkaar brengt.
Hans vertelt over een Ted-talk die diepe indruk op hem gemaakt heeft, van Braziliaans fotograaf Sebastian Salgado. Zoek een rustig moment en beleef de Tedtalk, adviseert Hans.
We kunnen over energie praten vanvanuit techniek, zegt Hans, maar ik doe dat vanuit de mensen.
Geboren in tuindorp Lansink, in Hengelo, een woonomgeving ontworpen in opdracht van de familie Stork, voor families van de arbeiders. Speciaal gebouwd met doel om een prettige woonomgeving voor mensen te vormen. Een fijne omgeving om op te groeien. En we konden het toen al, roept Hans uit, waarom bouwen we nu dan zulke uitzichtloze woonblokken en vinexwijken vol eenzame mensen.
Afstudeerproject bouwkundestudenten 1984
Het afstudeerproject van bouwkundestudenten Hans en Freek liet ook de bewoners mee bouwen: kinderen van een school in de Jordaan, ‘bouwden’ de het buurthuis/opvangplek zoals ze die graag zouden willen in hun wijk. Het afstudeerproject bracht zoveel positieve publiciteit met zich mee en won een flinke geldprjis. Hans en zijn mede student schonken dit aan de wijk, waardoor het huis ook daadwerkelijk werd gebouwd. Dat was in 1984, en begin van een architectenbureau waar Hans en Freek nog steeds in samenwerken.
Een term die Hans herhaaldelijk noemt tijdens zijn verhaal is co-dromen, co-dreaming. Niet laten belemmeren door geld of wat dan ook, droom , alsof er genoeg geld is voor alles wat je maar wilt.
Een inzichtelijk plaatje van Hans, dat ik niet snel zal vergeten, laat in een simpele schets het verschil zien tussen vanuit je comfortzone stuk doorwerken om van versie 1.0 naar versie 2.0 te komen. Met veel gesprekken, plannen, aanpassingen, stukje terug, nog meer praten. Kost enorm veel energie van betrokkenen. Hans en zijn collega’s doen dat anders. Ze gaan praten met individuele mensen/betrokkenen bij een opdracht en vragen naar hun dromen over het resultaat. En door het individueel ophalen van al die gedroomde verhalen, is de overtuiging van Hans, kom je tot een optimaal concept.
Niet plenair bespreken aan een’tafel’of in een ‘brainstorm’sessie, maar individueel gaan praten…
Toen daar in de aansluitende discussie nog een vraag over kwam, gaf Hans aan in plaats van over een brainstorm (heel veel geeltjes en dan onduidelijk wat er mee te doen), liever werkte met een ‘brein-briesje’. Bij deze genomineerd voor het woord van de maand: breinbriesje.
Klanten van zijn bureau zijn vaak familiebedrijven. Hans noemt Sligro, met als mooie ontwikkeling een inspiratielab (net weer anders dan een innovatielab).
Of de twee broers, die durven te dromen op een goede manier, en een vrijwel volledig autonome orchideeenkwekerij hebben gerealiseerd. Of de ‘zeeboer’, een man die landbouw onder water ontwikkled. Zeewier velden tussen de pilaren van windmolens op zee. Een win-win-win-win: meer zuurstof in watre, CO2 opnam uit atmosfeer, grondstogf voor allerlei producten, schuilplaats voor zee-leven.
Al drie kwart in de lezing, en IJsland was nog nauwelijks langsgekomen. Kort verwezen naar de mensen die geothermie massaal hadden omarmd, maar geen inhoud, geen techniek.
De voor de hand liggende eerste vraag na de presentatie was dan ook: wat leer je van IJsland en geothermie, dat was titel van deze barntalk…
Hans gaat er bij zitten en geeft een minisamenvatting: Maak gebruik van kadootjes van de natuur (in IJsland is dat aardwarmte). Doe dat op een ontspannen, positieve manier . Met een vorm van leren, die steeds voortbouwt op wat je al hebt al weet, al kunt. Mooi op IJsland is het cascademodel: het hete water dat wordt opgepompt gaat eerst naar de grote industrie, dan als het iets afgekoeld is naar woningen voor verwarming, dan naar zwembaden (ook fijn voor de toeristen) en als het water nog net iets warmte in zich heeft gaat het voor een deel naar lokaties waar zeewier geteeld word. Het iets warmere water bevordert de groei. Het is duidelijk dat Hans mateloos geïnspireerd is door de manier waarop de IJslanders dat met zijn allen voor elkaar krijgen, waardoor de ontwikkeling niet alleen het domein van adviesbureaus is.
En dan weer terug naar Nederland. Nederland is goed in water. Weet veel van ondergrond door olie en gaswinning. Maak gebruik van de mogelijkheden van water in ondergrond, warm koud. Gedroomd resultaat: NL omarmt water, zoals IJsland geothermie omarmt. Met zijn allen.
Wat bij mij blijft hangen is het plaatje, co-dreaming. Met wel een heleboel vragen. Hoe creeer je een setting waar co-dreaming mogelijk is (inspiratie lab), hoe zet je de droom om in resultaat. Zoals Hans het vertelde gaat het vanzelf.
Ik vraag Hans in hoeverre ik -vanuit EnergyGarden- een keer mee kan lopen met zo’ n traject. Tuurlijk kan dat. We wisselen contactgegevens uit voor een vervolg.
