BioP2M

Project

Op 26 juni werd in de EnergyBarn op EnTrance het afsluitende symposium van het vierjarige project BioP2G, later BioP2M met de M van Methaan; P2G staat meestal voor omzetten van stroom naar waterstof. In dit project werd gekeken naar waterstof geproduceerd via electrolyse (grijs of groen) en verdere omzetting van de waterstof (met CO2) naar methaan. Zogenaamde oer-bacteriën eten het waterstof  en kooldioxide uit biomassa op en zetten dit om in methaan.

Alerlei jridische snufjes rond power to gas werden helder uiteen gezet door power-to-gas jurist Gijs Kreeft. Ooit van RED-II gehoord? De aanwezigen nu wel.

Bij de voorbereiding van dit project, dat zal rond 2013-2014 zijn geweest, was er nog niet zo’n discussie rond aardgas als er nu is (Bevings in Groningen) en leek methanisering een logische stap. Verder was een uitgangspunt dat er  (in de toekomst) een surplus aan hernieuwbare stroom zou ontstaan.

Samenwerking

In mij Gasunietijd was ik -vanuit Innovatie- stuurgroeplid van dit project. Een mooi voorbeeld van een project waar kennisinstellingen, grote bedrijven en kleine bedrijven samenwerken.

Ruud Paap van Groengas Nederland gaf een helder overzicht van de status en potentieel van groen gas in Nederland.
Petrus Postma (BLOC) liet een groot aantal projecten (internationaal) zien, waar allerlei nuttige dingen met CO2 gedaan worden (CCU). “En je kun het nu gewoon kopen”
Symposium

Het dagprogramma was goed in elkaar gezet met in de ochtend bredere bijdragen van Ruud Paap,  Petrus Postma  en Gijs Kreeft.
Een smakelijke lunch en rondleiding over EnTranCe in de middagpauze en in het middagdeel verdere verdieping door bijdragen van project team leden Geert Hofstede, Jan Bekkering, Jeroen Tideman, Jort Langerak, Gerard Martinus en projectleider Jan Peter Nap. Aan elkaar gepraat door Charles van Santvoord.
Jammer dat we door lichte uitloop de discussie rond stellingen gemist hebben.
Bij de aansluitende netwerkborrel kon in klein commite verder gesproken en gediscussieerd worden. Dat wel.

Jan Peter Nap, projectleider BioP2G, lector Hanzehogeschool
Rondleiding over EnTranCe in de lunchpauze. Marvin legt uit welke experimenten in keet C6 worden uitgevoerd met wissellende modulaties op de gelijkspanning van een electrolyser.

Transfuture festival 2019 – Adapner

Op 12 juni vond vanaf 12 uur het Transfuture festival plaats op EnTrance, Zernike, Groningen. Voor de vijfde keer dit jaar, georganiseerd door de Hanzehogeschool, en zoals altijd was ook gedeputeerde Nienke Homan aanwezig. Ze gaf het startschot voor het festival.

Een tjokvol programma, waar ook meteen allerlei bijeenkomsten gekoppeld waren. De BarnTalk door Manon Jansen,  een Hydrogreen sessie met 5 pitches van actuele projecten, de eindpresentaties van een groot aantal studenten van de innovatiewerkplaats Energietransitie van de Hanzehogeschool, een aantal workshops over het op duurzame manier aanleggen van de N33, de onthulling van een zonneauto gebouwd door studenten, en een informatiemarkt met allerlei stands. Van energiecooperaties, bedrijven met duurzame bouwmaterialen, tot een stand van de WE-energygame, en ook een stand van Adapner. 

De ronde bolletjes op de tweede poster van links zijn de direct betrokkenen bij het project, wetenschappers, promovendi en een hele rits afstudeerderd

Adapner is een project van de Rijksuniversiteit Groningen, waar ik projectmanager van ben. Over de logistiek en milieuaspecten van biogas op boerderijschaal, in een circulaire economie. Naast de wetenschappers die bij het project betrokken zijn, waren ook twee afstudeerstudenten René en Jelle aanwezig bij de stand. Mooie kruisbestuiving van kennis door gesprekken met geïnteresseerden, studenten en ook bedrijven.

Jan Eise, promovendus bij Adapner, legt uit.

En het weer….
Laten we het erop houden dat het typisch ‘festival-weer’ was. Dat betekende droge momenten en ook af en toe flinke buien. De tenten waren gelukkig goed waterdicht.

Transfuture Festival 2019 – Hydrogreenn

Onderdeel van het Transfuture Festival 2019 was een algemene Hydrogreenn bijeenkomst. Hydrogreenn is het netwerk van bedrijven en organisaties dat via het onderwerp waterstof met elkaar verbonden is.

Sinds de start van Hydrogreenn werden de algemene bijeenkomsten met verve en enthousiasme door Willem Hazenberg van Stok georganiseerd. Als onderdeel van het Groene Waterstof Boosterprogramma is deze taak nu overgegaan naar VNO, een van de consortium partners van de GWB.

Jan Jaap Aue sprong in als  ad hoc voorzitter van de bijeenkomst  en begon met een woord van dank voor Willem.

Willem Hazenberg (Stork) en Jan Jaap Aué (Hanzehogeschool)

Daarna volgde een 5tal  10-minuten pitches over actuele waterstofprojecten.
Een stortvloed aan gecondenseerde informatie in 50 minuten.

  •  Jan Jaap Aue over de Groene Waterstof Booster
    Na de zomer echt van start
  • Willem Hazenberg over Waterstofwijk Hoogeveen
    15000 uren verspijkerd door 20 partijen
  • Harry Eshuis over GZI Next in Emmen
    Volop nieuwe energie op oude Nam lokatie
  • Herbert Colmer over ontwikkelingen Groninger Seaports en de kunststof waterstofleiding. Een tuinslag met een kogelvrij vest
  • Marcel Koenis over Hydrohub.
    Focus op verhogen efficientie electrolysers
Harry Eshuis – Nam
Herbert Colmer – Groningen Seaports
Marcel Koenis, namens ISPT

Als uitsmijter een bijdrage van Ulco Vermeulen over de waterstof investeringsagenda van de Noordelijke Industrie. Omdat Ulco wat later was en  de EnergyBarn nodig was voor een volgende activiteit gingen we met zijn allen naar een tent van de informatiemarkt.

Ulco Vermeulen (Gasunie), in de tent.

Waterstof Clinic: basistheorie en zelf waterstof maken in 1 uur

Vanmorgen was ik samen met Lucas Lambers te gast in het hoofdkantoor van Unica in Hoevelaken. Op uitnodiging van Henk Knevelbaard, directeur building project noord oost, kwamen we een waterstofclinic geven.
Een korte presentatie, bedoeld voor de werkvloer, om een gevoel te krijgen wat waterstof is en wat je er mee kan. Daarna zelf een experiment doen: waterstof maken en daarna weer omzetten in stroom. En dat allemaal in een clinic van maximaal 1 uur.

Lucas en ik deden beiden een stuk van de presentatie, en de deelnemers gingen in twee groepjes zelf aan de slag.

De pilot presentatie van vandaag gaven we voor een groep van innovatie managers, commerciele managers en een paar engineers.

Binnen 10 minuten draaiden de molentjes op waterstof. De deelnemers kunnen vanavond thuis vertellen: vandaag heb ik waterstof gemaakt! “.

Ook interesse in een H2 Clinic? Stuur een mail.

Proefjes doen: waterstof maken

Binnenkort geef ik een presentatie over waterstof, en dan is het altijd leuk om ook een praktijkproef te kunnen laten zien. Natuurlijk goed om dat vooraf zelf even uit te proberen. Een proef proberen te laten zien die niet werkt is zo onhandig.

Vorige week in de achtertuin heb ik me vermaakt met het maken van waterstof met een kleine electrolyser, en met behulp van zonlicht.
Erg leuk. En daarna met behulp van de in het waterstofgas opgeslagen energie weer elektriciteit maken om een molentje op te laten draaien.

’s Avonds was ik bij Lucas, mijn co-presentator. Ook hij wilde wel even met de opstelling ‘spelen’. Maar omdat de zon bijna onder was , was het lastig om aan zonnestroom te komen…. We hadden wel een setje batterijtjes -als backup- voor de de electrolyse, maar geen houdertje waar de batterijen in konden. Goed om even proef te draaien dus.
Niet voor 1 gat te vangen. Lucas had boven nog wel een paar lampionhoudertjes van de kinderen voor Sint Maarten, desnoods konden we zo’n houdertje opofferen. Bij de overbuurman leenden we als backup ook nog een felle burolamp om desgewenst de zonnecellen mee te beschijnen.

Uiteindelijk hebben we dat niet nodig , want we hebben nu zelfs een complete dubbele experiment set -inclusief batterijhoudertjes- kunnen lenen. Dat gaat goed komen.

Dat heb je als je bij een netbeheerder hebt gewerkt; leveringszekerheid is cruciaal. Een netbeheerder voert het systeem redundant. n+1 heet dat bij Gasunie: als je twee compressoren nodig het voor het gebruik, zet je er een derde extra bij, voor geval 1 van de eerste twee uitvalt.
Grappig weetje: Bij Tennet noemen ze het redundant bouwen juist n-1.
Vertelde de  overbuurman van Lucas waar we de burolamp leenden, hij werkt bij Tennet.

Groene Waterstof Booster kan van start

Het duurt even, maar dan heb je ook wat.
Vanaf juni 2018 was een  consortium van (noordelijke) partijen, onder penvoerderschap van de Hanzehogeschool bezig met een subsidieaanvraag voor de ‘Open Innovatie Call’ van SNN. Een subsidie bedoeld voor het opzetten van innovatie-ecosystemen op allerlei gebied. Het was een nieuwe subsidie en het kader lag niet helemaal vast.
Voor mijn gevoel duurde het erg lang, maar de subsidieadviseur van Hanzehogeschool verzekerde me dat dit soort trajecten veel tijd kosten.  Er zijn partijen bijgekomen, en andere afgevallen. Maar hoe dan ook: eind april is er witte rook gekomen en heeft SNN aangegeven dat de aanvraag gehonoreerd wordt. Een en ander moet nog wel geformaliseerd worden in documenten.

Nu kan het echte werk beginnen. 

Een testfaciliteit, demonstratie faciliteit en leeromgeving op het gebied van de hele waterstofketen en met focus op het bereiken van en samenwerken met MKB in de noordelijke provincies. Om te beginnen op EnTranCe, maar met opschalingsmogelijkheden richting Eemshaven. chemiepark Delfzijl en GZI-Emmen

In de collegebanken

Ik kijk regelmatig op de website van New Energy Coalition om te zien of er nog interessante energy activiteiten zijn. Zo kwam ik een symposium tegen over de groene waterstof economie. Hele dag, vijf sprekers. Het symposium van door een studentendispuut van de Rijksuniversiteit Groningen, samen met de N.E.C. georganiseerd, en daarom was het niet zo vreemd dat er vrijwel alleen studenten waren in de collegezaal. Leuk om daar weer eens tussen te zitten.

Goed gevarieerd programma en vooral eerste verhaal van Mariana ging wat dieper. Electrolyse wordt vaak heel simpel uitgelegd:  men neme water, dope er twee electroden in, spanning erop en water wordt ontleedt in waterstof en zuurstof. Mariana dook dieper in de details van de chemische reacties aan het oppervlak van de electroden en liet zien dat het heel wat ingewikkelder in elkaar zit.  Ze vertelde over corrosie en over de invloed van de precieze stand van de watermoleculen bij het oppervlak.

Een gevoel van herkenning toen het ging over de kristalstructuren van platinaoppervlak. Lang geleden ben ik in Utrecht afgestudeerd op een onderzoek ook deze kristalstructuren, van koperoppervlakken weliswaar en niet van platina. Toch nog een link met mijn eigen collegetijd.

Porthos

Porthos is niet alleen de naam van een van de drie musketiers, maar ook de naam van een project over CO2 opslag in een leeg gasveld in de Noordzee. Drie partners, de haven van Rotterdam, Gasunie en EBN , werken in dit project samen. Vorige week vertelde Anouk van de Berg, als gastspreker bij een Europese Masteropleiding rond hernieuwbare energie over dit project en haar rol daarin. Anouk is business developer bij Gasunie en ik heb haar als gastspreker uitgenodigd.

De kern van het project is een leiding vanuit de Rotterdamse haven, naar het lege gasveld. Veel grote industrieën in het havengebied  stoten bij hun processen nu nog veel kooldioxide uit. Dat moet omlaag en uiteindelijk naar nul, waar mogelijk door processen zo te wijzigen dat er geen uitstoot meer is. waar dat niet (of nog niet) kan zal de geproduceerde CO2 afgevangen en opgeslagen moeten worden. CCS staat voor Carbon Capture &Storage. Net boven het havengebied bevindt zich het westland, met veel kassen. In de kassen is veel CO2 nodig om de planten goed te laten groeien. In het project Porthos worden de mogelijkheden worden onderzocht om (een deel van) de kooldioxide die bij de industieen afgevangen gaat worden naar de kassen te leiden door aansluiting op een bestaande CO2 leiding (OCAP).

Anouk houdt zich o.a. bezig met gesprekken met OCAP. Als dat lukt is het een CCUS project, waarbij de U dan voor usage = gebruik staat.

Meer info in rapport Royal Haskoning.
page6image1803840

Een boeiend verhaal, met een inkijkje in de complexiteit van zo’n project. Deze module in de energie-master gaat over business cases, en Anouk liet zien dat er heel wat meer bij komt kijken dan ‘alleen’ financien. Heel belangrijk bij dit project is uiteindelijk de publieke acceptatie. Omdat de opslag nu onder de zee, en niet onder land is, is de verwachting dat er geen/minder protest is.

Barntalk 13 : Brein Briesje

(W)IJsland, hoe IJsland aardwarmte omarmt

Dit was de titel van de BarnTalk die op 3 april in de EnergyBarn – EnTrance, Groningen werd georganiseerd. In de serie Barntalks wordt steeds een thema dat raakt aan energietransitie en duurzaamheid gebruikt als aanknopingspunt voor verdere vregen en gesprek.

Spreker was Hans Erdmann die begint met:
Ik heb geen verstand van energie.  Ik drijf op positieve energie.
Hij verontschuldigt zich bij voorbaat dat hij van het voorgenomen onderwerp afwijkt. Er is zo veel wat hem boeit, dat hij regelmatig zijwegen inslaat. Voor een korte samenvatting zie tekst in blauw bijna onderaan dit blog.

De presentatie van vandaag heeft Hans eerder gegeven op een reis naar IJsland in januari 2019, met een groep ondernemers mee met de Hansa Green Tour – wintereditie. Hij noemt het een schoolreis naar IJsland. En vertelt dat hij zeer onder de indruk is geraakt van wat de IJslanders op het gebied van aardwarmte/ geothermie voor elkaar brengen. Niet alleen vanuit (grote) bedrijven, maar met inzet van de hele bevolking.

Hans vertelt dat het (op termijn) stoppen met fossiele energie kan werken als een ’triggerpoint’voor verandering. Als je op het juiste moment de juiste mensen bij elkaar brengt.

Hans vertelt over een Ted-talk die diepe indruk op hem gemaakt heeft, van Braziliaans fotograaf Sebastian Salgado. Zoek een rustig moment en beleef de Tedtalk, adviseert Hans.

We kunnen over energie praten van  vanuit techniek, zegt Hans, maar ik doe dat vanuit de mensen.

Geboren in tuindorp Lansink,  in Hengelo, een woonomgeving ontworpen in opdracht van de familie Stork, voor families van de arbeiders. Speciaal gebouwd met doel om een prettige woonomgeving voor mensen te vormen. Een fijne omgeving om op te groeien. En we konden het toen al, roept Hans uit, waarom bouwen we nu dan zulke uitzichtloze woonblokken en vinexwijken vol eenzame mensen.

Afstudeerproject bouwkundestudenten 1984

Het afstudeerproject van bouwkundestudenten Hans en  Freek liet ook de bewoners mee bouwen: kinderen van een school in de Jordaan, ‘bouwden’ de het buurthuis/opvangplek zoals ze die graag zouden willen in hun wijk.  Het afstudeerproject bracht zoveel positieve publiciteit met zich mee en won een flinke geldprjis. Hans en zijn mede student schonken dit aan de wijk, waardoor het huis ook daadwerkelijk werd gebouwd. Dat was in 1984, en begin van een architectenbureau waar Hans en Freek nog steeds in samenwerken.

Een term die Hans herhaaldelijk noemt tijdens zijn verhaal is co-dromen, co-dreaming. Niet laten belemmeren door geld of wat dan ook, droom , alsof er genoeg geld is voor alles wat je maar wilt.

Een inzichtelijk plaatje van Hans, dat ik niet snel zal vergeten, laat in een simpele schets het verschil zien tussen  vanuit je comfortzone stuk doorwerken om van versie 1.0 naar versie 2.0 te komen. Met veel gesprekken, plannen, aanpassingen, stukje terug, nog meer praten. Kost enorm veel energie van betrokkenen. Hans en zijn collega’s doen dat anders. Ze gaan praten met individuele mensen/betrokkenen bij een opdracht en vragen naar hun dromen over het resultaat.  En door het individueel ophalen van al die gedroomde verhalen, is de overtuiging van Hans, kom je tot een optimaal concept.

Niet plenair bespreken aan een’tafel’of in een ‘brainstorm’sessie, maar individueel gaan praten…
Toen daar in de aansluitende discussie nog een vraag over kwam, gaf Hans aan in plaats van over een brainstorm (heel veel geeltjes en dan onduidelijk wat er mee te doen), liever werkte met een ‘brein-briesje’. Bij deze genomineerd voor het woord van de maand: breinbriesje.

Klanten van zijn bureau zijn vaak familiebedrijven. Hans  noemt Sligro, met als mooie ontwikkeling een inspiratielab (net weer anders dan een innovatielab).
Of de twee broers, die durven te dromen op een goede manier, en een vrijwel volledig autonome orchideeenkwekerij hebben gerealiseerd. Of de ‘zeeboer’, een man die landbouw onder water ontwikkled. Zeewier velden tussen de pilaren van windmolens op zee. Een win-win-win-win: meer zuurstof in watre, CO2 opnam uit atmosfeer, grondstogf voor allerlei producten, schuilplaats voor zee-leven.

Al drie kwart in de lezing, en IJsland was nog nauwelijks langsgekomen. Kort verwezen naar de mensen die geothermie massaal hadden omarmd, maar geen inhoud, geen techniek.

De voor de hand liggende eerste vraag na de presentatie was dan ook: wat leer je van IJsland en geothermie, dat was titel van deze barntalk…

Hans gaat er bij zitten en geeft een minisamenvatting:
Maak gebruik van kadootjes van de natuur (in IJsland is dat aardwarmte). Doe dat op een ontspannen, positieve  manier . Met een vorm van leren, die steeds voortbouwt op wat je al hebt al weet, al kunt. Mooi op IJsland is het cascademodel: het hete water dat wordt opgepompt gaat eerst naar de grote industrie, dan als het iets afgekoeld is naar woningen voor verwarming, dan naar zwembaden (ook fijn voor de toeristen) en als het water nog net iets warmte in zich heeft gaat het voor een deel naar lokaties waar zeewier geteeld word. Het iets warmere water bevordert de groei. Het is duidelijk dat Hans mateloos geïnspireerd is door de manier waarop de IJslanders dat met zijn allen voor elkaar krijgen, waardoor de ontwikkeling niet alleen het domein van adviesbureaus is.

En dan weer terug naar Nederland. Nederland is goed in water. Weet veel van ondergrond door olie en gaswinning. Maak gebruik van de mogelijkheden van water in ondergrond, warm koud. Gedroomd resultaat: NL omarmt water, zoals IJsland geothermie omarmt. Met zijn allen.

Wat bij mij blijft hangen is het plaatje, co-dreaming. Met wel een heleboel vragen. Hoe creeer je een setting waar co-dreaming mogelijk is (inspiratie lab), hoe zet je de droom om in resultaat. Zoals Hans het vertelde gaat het vanzelf.
Ik vraag Hans in hoeverre ik -vanuit EnergyGarden- een keer mee kan lopen met zo’ n traject. Tuurlijk kan dat. We wisselen contactgegevens uit voor een vervolg.

Whitebox – EnergyGarden

Op 25 maart de eerste pilot workshop gehouden op de manier zoals ik het bij de start van mijn  bedrijf EnergyGarden bedoeld had.

Recept:
– iemand met een idee (vraag/innovatief idee), waar veel onzekerheden omheen zijn
–  een divers team van 4-6 personen.
– een facilitator.
– een ruimte met veel ‘muur’ om post its op te hangen.

In de pilot was Wim de idee hebber, met een idee voor een open innovatie omgeving die verder gaat dan EnTranCe, waarvan hij de initiator is.
Deelnemers waren Anja, Jochum, Renske, YangSoo, Britta en Charles van New Energy Coalition, DNVGL, Voys, Composytum, Gasunie en VanSantvoordmarketing.
De facilitering en organisatie nam ik, vanuit EnergyGarden voor mijn rekening.
Lokatie was ter beschikking gesteld door GasTerra.

De werkvorm is gebaseerd op Design Sprints (GV sprints), een werkwijze om in 5 volle dagen, met een divers team van een idee tot gesprekken met beoogde klanten te komen. Op dag 4 van 5 bouw je dan een prototype als dat lukt, of een ‘mock up’-website of zelfs een brochure van wat het moet worden dat je aan de man/vrouw wilt brengen. Op dag 5 leg je dat ‘minimal viable product’ voor aan je doelgroep.

Met dit soort kort cyclische methodieken kun je heel snel toetsen of klanten je uiteindelijke product of dienst interessant vinden.

De pilot duurde drie uur, en omvatte alleen het eerste deel van een 5-daagse sprint: het helder krijgen van het probleem, en het vaststellen van focus thema’s.
Nevendoelen van de pilot waren:
– toetsen of de werkwijze ook toepasbaar is op een breed, nog vaag idee; antwoord was JA!
– feedback krijgen van deelnemers aan de workshop, klanten van energygarden, op het product van EnergyGarden, de WhiteBOx Workshop.

Nuttige feedback om mee te nemen in het vervolg.
Leukste was (van verschillende deelnemers); een diverser team.
Die verraste me een beetje: ik had toch een mooie M/V verdeling, variatie in leeftijd (van 25-68), allemaal verschillende bedrijven van heel klein (1) tot heel groot (10.000 en)?
Inderdaad, maar wel allemaal leuke enthousiaste mensen en allemaal al mensen die positief staan tegenover energietransitie. Volgende keer dus ook in hele andere hoeken kijken, teamlid vanuit de zorg, of een (positief) kritische tegenstem.

Waarom white box?
Het idee is initieel nog vaag, zit in iemands hoofd, kent nog veel onzekerheden en aannames. Alsof het een black box is. En white box klinkt nu eenmaal veel positiever. Laatste vraag die gesteld werd: wat zit er in de White Box (die de hele workshop midden op tafel stond). De deelnemers weten het nu.

Heb je een innovatief idee of probleem op het vlak van energietransitie en interesse in een EnergyGarden workshop? Wil je er achter komen wat in de white box zit? Neem gerust contact op.