Op 7 september was ik aanwezig op de Shell Family Day op het Shell Onderzoeks Laboratorium in Amsterdam. Op uitnodiging van ENGIE die daar als vaste contractpartner van het Shell laboratorium een stand bemande.
Met een demonstratiemodel van de waterstofwaardeketen, om uit te leggen wat waterstof is en laten zien hoe het gemaakt kan worden uit stroom.
De in waterstof opgeslagen energie kan dan op een later moment
weer gebruikt worden om weer om te zetten in stroom. De demonstratie was binnen, waardoor het meegebrachte zonnepaneeltje niet genoeg licht kreeg om voldoende stroom te leveren. Als backup had ik een batterijsetje bij me. Als je die met groene stroom oplaadt, vertelde ik, kun je ook over groene waterstof praten.
Shell Technology Center Amsterdam
Ruim 1200 Shell ouders en kinderen bezochten de open dag, en een heel stel daarvan bekeken het waterstofexperiment. Afwisselende in Engels en Nederlands, met af en toe een vertaalpauze : een vader die mijn verhaal in het Italiaans vertaalde voor zijn uiterst geinteresseerde zoontje. Veelgestelde vraag was: kun je nog iets met de zuurstof doen, die bij de electrolyse van water in waterstof en zuurstof, vrijkomt. Nee, meestal niet. Op de Engie stand hadden we ook nog een ‘Dr. Bibber’ spiraal staan, die veel hilariteit veroorzaakte bij de omstanders. Tot ze het zelf probeerden, en de bel steeds lieten afgaan. Toch niet zo makkelijk om zelf te doen….
Later op de middag kon ik zelf ook nog mee met een rondleiding door het lab, STCA, een van de drie belangrijkste shelll laboratoria van de wereld. Dan gaat mijn onderzoekershart weer enthousiast van kloppen. Als natuurkundige heb ik 4 jaar experimenteel onderzoek gedaan tijdens mijn promotie aan de Rijksuniversiteit Utrecht, en de eerste 5,5 jaar bij Gasunie waren ook bij het research lab van Gasunie.
Family Day
Een klein meisje klom op de barkruk om het experiment goed te kunnen zien. Ze hielp bij het aansluiten van de electriciteitskabeltjes. Ik ben nogal van de techniek, zei ze. Vijf jaar oud!
Een moeder met twee jonge kinderen stond de demonstratie te bekijken. Eigenlijk moet Papa er bij zijn, die vind dit ook leuk, zei ze. Even later kwam de betreffende vader er aan. Een leuke verrassing was dat ik hem kende: Marcel Kramer, vroeger CEO bij Gasunie, en toen mijn hoogste baas. Goed om even (kort) bij te praten.
Naderhand kwam ik ook nog familie van mij zelf tegen, Wout (Shell), Nynke en hun drie zonen. Echt een familie-dag.
Vanmorgen op een symposium geweest met de titel ” Energie transitie: kostenpost of kans? “. Georganiseerd door Hanzehogeschool-studenten ism Innovatiespotter. Begonnen als idee voor een eindpresentatie van studenten aan een innovatiewerkplaats, en uitgegroeid tot een halve dag event, met verschillende sprekers. Last minute werd zelfs uitgeweken naar een grotere zaal, vanwege de vele aanmeldingen.
Studenten en Innovatiespotter
Aftrap door enkele studenten, over het organiseren van dit event, en ook over de resultaten van hun onderzoek. Gea Vellinga, van Innovatiespotter, gaf een simpel overzicht van zo maar 10 regionale MKB’s die bezig zijn met energie innovaties. en die zij ook niet kende, voordat de innovatie-spotter software ze had gevonden. En toen bleek dat niemand in de zaal deze bedrijven kende, noch overheden, noch kennisinstellingen, noch bedrijven. “Zijn de MKB-ers hier dan ook uitgenodigd?”, was een vraag. Ja, deels uitgenodigd, maar niet gekomen. Er zijn zo veel innovatie-initiatieven (750 in NL, waarvan 50 op energiegebied) en MKBers zijn zo druk met hun boterham verdienen, dat ze zeer selectief (moeten) zijn in waar ze naar toe gaan. En zo komt het dat een groot deel van innovatiesubsidies niet bij MKB terecht komt, maar bij grote bedrijven en veel bij kennisinstellingen.
Nineke is helder: Kans!!!!!
Titel dekt lading niet
Interessant? Zeker. Antwoord op de vraag in de titel van het symposium?
Nee. De titel op de uitnodiging (kostenpost of kans) werd niet waar gemaakt. De genodigden spraken met name over de kansen, terwijl veel mensen-op-straat tegen de kosten aanhikken. Balans in de verhalen is belangrijk.
Over verhalen vertellen kregen we een enthousiaste bijdrage van Pier Baarsma, CEO van NDC media groep.
De titel die boven alle presentaties vandaag stond was : “Verbinden wat er al is”. Ofwel: maak gebruik van bestaande infrastructuur, breng die bij elkaar.
Versnipperd
Mooi gezegd, reuze lastig. Want ook een brede paraplu (zoals Blue Skies platform) over allerlei bestaande initiatieven heen hangen, maakt het niet noodzakelijkerwijs eenvoudiger om te vinden wat je zoekt.
Tja, en in dit vernipperde beeld ben ik een startend adviseur, die met EnergyGarden probeert MKB ers te verbinden aan kennisinstellingen en inzet op delen en vespreiden van energietransitiekennis…
Toch ben ik ervan overtuigd dat dat wel de richting is:
niet ieder voor zich, maar samen.
Wat denk jij?
In de zijlijn van de bijeenkomst weer wat bekenden gezien/ gesproken en een nieuw contact gelegd met Rudolf, van provincie Friesland. In augustus praten we verder. Toch nuttig!
Op 12 juni vond vanaf 12 uur het Transfuture festival plaats op EnTrance, Zernike, Groningen. Voor de vijfde keer dit jaar, georganiseerd door de Hanzehogeschool, en zoals altijd was ook gedeputeerde Nienke Homan aanwezig. Ze gaf het startschot voor het festival.
Een tjokvol programma, waar ook meteen allerlei bijeenkomsten gekoppeld waren. De BarnTalk door Manon Jansen, een Hydrogreen sessie met 5 pitches van actuele projecten, de eindpresentaties van een groot aantal studenten van de innovatiewerkplaats Energietransitie van de Hanzehogeschool, een aantal workshops over het op duurzame manier aanleggen van de N33, de onthulling van een zonneauto gebouwd door studenten, en een informatiemarkt met allerlei stands. Van energiecooperaties, bedrijven met duurzame bouwmaterialen, tot een stand van de WE-energygame, en ook een stand van Adapner.
De ronde bolletjes op de tweede poster van links zijn de direct betrokkenen bij het project, wetenschappers, promovendi en een hele rits afstudeerderd
Adapner is een project van de Rijksuniversiteit Groningen, waar ik projectmanager van ben. Over de logistiek en milieuaspecten van biogas op boerderijschaal, in een circulaire economie. Naast de wetenschappers die bij het project betrokken zijn, waren ook twee afstudeerstudenten René en Jelle aanwezig bij de stand. Mooie kruisbestuiving van kennis door gesprekken met geïnteresseerden, studenten en ook bedrijven.
Jan Eise, promovendus bij Adapner, legt uit.
En het weer….
Laten we het erop houden dat het typisch ‘festival-weer’ was. Dat betekende droge momenten en ook af en toe flinke buien. De tenten waren gelukkig goed waterdicht.
Onderdeel van het Transfuture Festival 2019 was een algemene Hydrogreenn bijeenkomst. Hydrogreenn is het netwerk van bedrijven en organisaties dat via het onderwerp waterstof met elkaar verbonden is.
Sinds de start van Hydrogreenn werden de algemene bijeenkomsten met verve en enthousiasme door Willem Hazenberg van Stok georganiseerd. Als onderdeel van het Groene Waterstof Boosterprogramma is deze taak nu overgegaan naar VNO, een van de consortium partners van de GWB.
Jan Jaap Aue sprong in als ad hoc voorzitter van de bijeenkomst en begon met een woord van dank voor Willem.
Willem Hazenberg (Stork) en Jan Jaap Aué (Hanzehogeschool)
Daarna volgde een 5tal 10-minuten pitches over actuele waterstofprojecten.
Een stortvloed aan gecondenseerde informatie in 50 minuten.
Jan Jaap Aue over de Groene Waterstof Booster Na de zomer echt van start
Willem Hazenberg over Waterstofwijk Hoogeveen 15000 uren verspijkerd door 20 partijen
Harry Eshuis over GZI Next in Emmen Volop nieuwe energie op oude Nam lokatie
Herbert Colmer over ontwikkelingen Groninger Seaports en de kunststof waterstofleiding. Een tuinslag met een kogelvrij vest
Marcel Koenis over Hydrohub. Focus op verhogen efficientie electrolysers
Als uitsmijter een bijdrage van Ulco Vermeulen over de waterstof investeringsagenda van de Noordelijke Industrie. Omdat Ulco wat later was en de EnergyBarn nodig was voor een volgende activiteit gingen we met zijn allen naar een tent van de informatiemarkt.
Binnenkort geef ik een presentatie over waterstof, en dan is het altijd leuk om ook een praktijkproef te kunnen laten zien. Natuurlijk goed om dat vooraf zelf even uit te proberen. Een proef proberen te laten zien die niet werkt is zo onhandig.
Vorige week in de achtertuin heb ik me vermaakt met het maken van waterstof met een kleine electrolyser, en met behulp van zonlicht.
Erg leuk. En daarna met behulp van de in het waterstofgas opgeslagen energie weer elektriciteit maken om een molentje op te laten draaien.
’s Avonds was ik bij Lucas, mijn co-presentator. Ook hij wilde wel even met de opstelling ‘spelen’. Maar omdat de zon bijna onder was , was het lastig om aan zonnestroom te komen…. We hadden wel een setje batterijtjes -als backup- voor de de electrolyse, maar geen houdertje waar de batterijen in konden. Goed om even proef te draaien dus.
Niet voor 1 gat te vangen. Lucas had boven nog wel een paar lampionhoudertjes van de kinderen voor Sint Maarten, desnoods konden we zo’n houdertje opofferen. Bij de overbuurman leenden we als backup ook nog een felle burolamp om desgewenst de zonnecellen mee te beschijnen.
Uiteindelijk hebben we dat niet nodig , want we hebben nu zelfs een complete dubbele experiment set -inclusief batterijhoudertjes- kunnen lenen. Dat gaat goed komen.
Dat heb je als je bij een netbeheerder hebt gewerkt; leveringszekerheid is cruciaal. Een netbeheerder voert het systeem redundant. n+1 heet dat bij Gasunie: als je twee compressoren nodig het voor het gebruik, zet je er een derde extra bij, voor geval 1 van de eerste twee uitvalt.
Grappig weetje: Bij Tennet noemen ze het redundant bouwen juist n-1.
Vertelde de overbuurman van Lucas waar we de burolamp leenden, hij werkt bij Tennet.
Het duurt even, maar dan heb je ook wat.
Vanaf juni 2018 was een consortium van (noordelijke) partijen, onder penvoerderschap van de Hanzehogeschool bezig met een subsidieaanvraag voor de ‘Open Innovatie Call’ van SNN. Een subsidie bedoeld voor het opzetten van innovatie-ecosystemen op allerlei gebied. Het was een nieuwe subsidie en het kader lag niet helemaal vast.
Voor mijn gevoel duurde het erg lang, maar de subsidieadviseur van Hanzehogeschool verzekerde me dat dit soort trajecten veel tijd kosten. Er zijn partijen bijgekomen, en andere afgevallen. Maar hoe dan ook: eind april is er witte rook gekomen en heeft SNN aangegeven dat de aanvraag gehonoreerd wordt. Een en ander moet nog wel geformaliseerd worden in documenten.
Nu kan het echte werk beginnen.
Een testfaciliteit, demonstratie faciliteit en leeromgeving op het gebied van de hele waterstofketen en met focus op het bereiken van en samenwerken met MKB in de noordelijke provincies. Om te beginnen op EnTranCe, maar met opschalingsmogelijkheden richting Eemshaven. chemiepark Delfzijl en GZI-Emmen
Ik kijk regelmatig op de website van New Energy Coalition om te zien of er nog interessante energy activiteiten zijn. Zo kwam ik een symposium tegen over de groene waterstof economie. Hele dag, vijf sprekers. Het symposium van door een studentendispuut van de Rijksuniversiteit Groningen, samen met de N.E.C. georganiseerd, en daarom was het niet zo vreemd dat er vrijwel alleen studenten waren in de collegezaal. Leuk om daar weer eens tussen te zitten.
Goed gevarieerd programma en vooral eerste verhaal van Mariana ging wat dieper. Electrolyse wordt vaak heel simpel uitgelegd: men neme water, dope er twee electroden in, spanning erop en water wordt ontleedt in waterstof en zuurstof. Mariana dook dieper in de details van de chemische reacties aan het oppervlak van de electroden en liet zien dat het heel wat ingewikkelder in elkaar zit. Ze vertelde over corrosie en over de invloed van de precieze stand van de watermoleculen bij het oppervlak.
Een gevoel van herkenning toen het ging over de kristalstructuren van platinaoppervlak. Lang geleden ben ik in Utrecht afgestudeerd op een onderzoek ook deze kristalstructuren, van koperoppervlakken weliswaar en niet van platina. Toch nog een link met mijn eigen collegetijd.
Dit was de titel van de BarnTalk die op 3 april in de EnergyBarn – EnTrance, Groningen werd georganiseerd. In de serie Barntalks wordt steeds een thema dat raakt aan energietransitie en duurzaamheid gebruikt als aanknopingspunt voor verdere vregen en gesprek.
Spreker was Hans Erdmann die begint met: Ik heb geen verstand van energie. Ik drijf op positieve energie. Hij verontschuldigt zich bij voorbaat dat hij van het voorgenomen onderwerp afwijkt. Er is zo veel wat hem boeit, dat hij regelmatig zijwegen inslaat. Voor een korte samenvatting zie tekst in blauw bijna onderaan dit blog.
De presentatie van vandaag heeft Hans eerder gegeven op een reis naar IJsland in januari 2019, met een groep ondernemers mee met de Hansa Green Tour – wintereditie. Hij noemt het een schoolreis naar IJsland. En vertelt dat hij zeer onder de indruk is geraakt van wat de IJslanders op het gebied van aardwarmte/ geothermie voor elkaar brengen. Niet alleen vanuit (grote) bedrijven, maar met inzet van de hele bevolking.
Hans vertelt dat het (op termijn) stoppen met fossiele energie kan werken als een ’triggerpoint’voor verandering. Als je op het juiste moment de juiste mensen bij elkaar brengt.
Hans vertelt over een Ted-talk die diepe indruk op hem gemaakt heeft, van Braziliaans fotograaf Sebastian Salgado. Zoek een rustig moment en beleef de Tedtalk, adviseert Hans.
We kunnen over energie praten vanvanuit techniek, zegt Hans, maar ik doe dat vanuit de mensen.
Geboren in tuindorp Lansink, in Hengelo, een woonomgeving ontworpen in opdracht van de familie Stork, voor families van de arbeiders. Speciaal gebouwd met doel om een prettige woonomgeving voor mensen te vormen. Een fijne omgeving om op te groeien. En we konden het toen al, roept Hans uit, waarom bouwen we nu dan zulke uitzichtloze woonblokken en vinexwijken vol eenzame mensen.
Afstudeerproject bouwkundestudenten 1984
Het afstudeerproject van bouwkundestudenten Hans en Freek liet ook de bewoners mee bouwen: kinderen van een school in de Jordaan, ‘bouwden’ de het buurthuis/opvangplek zoals ze die graag zouden willen in hun wijk. Het afstudeerproject bracht zoveel positieve publiciteit met zich mee en won een flinke geldprjis. Hans en zijn mede student schonken dit aan de wijk, waardoor het huis ook daadwerkelijk werd gebouwd. Dat was in 1984, en begin van een architectenbureau waar Hans en Freek nog steeds in samenwerken.
Een term die Hans herhaaldelijk noemt tijdens zijn verhaal is co-dromen, co-dreaming. Niet laten belemmeren door geld of wat dan ook, droom , alsof er genoeg geld is voor alles wat je maar wilt.
Een inzichtelijk plaatje van Hans, dat ik niet snel zal vergeten, laat in een simpele schets het verschil zien tussen vanuit je comfortzone stuk doorwerken om van versie 1.0 naar versie 2.0 te komen. Met veel gesprekken, plannen, aanpassingen, stukje terug, nog meer praten. Kost enorm veel energie van betrokkenen. Hans en zijn collega’s doen dat anders. Ze gaan praten met individuele mensen/betrokkenen bij een opdracht en vragen naar hun dromen over het resultaat. En door het individueel ophalen van al die gedroomde verhalen, is de overtuiging van Hans, kom je tot een optimaal concept.
Niet plenair bespreken aan een’tafel’of in een ‘brainstorm’sessie, maar individueel gaan praten…
Toen daar in de aansluitende discussie nog een vraag over kwam, gaf Hans aan in plaats van over een brainstorm (heel veel geeltjes en dan onduidelijk wat er mee te doen), liever werkte met een ‘brein-briesje’. Bij deze genomineerd voor het woord van de maand: breinbriesje.
Klanten van zijn bureau zijn vaak familiebedrijven. Hans noemt Sligro, met als mooie ontwikkeling een inspiratielab (net weer anders dan een innovatielab).
Of de twee broers, die durven te dromen op een goede manier, en een vrijwel volledig autonome orchideeenkwekerij hebben gerealiseerd. Of de ‘zeeboer’, een man die landbouw onder water ontwikkled. Zeewier velden tussen de pilaren van windmolens op zee. Een win-win-win-win: meer zuurstof in watre, CO2 opnam uit atmosfeer, grondstogf voor allerlei producten, schuilplaats voor zee-leven.
Al drie kwart in de lezing, en IJsland was nog nauwelijks langsgekomen. Kort verwezen naar de mensen die geothermie massaal hadden omarmd, maar geen inhoud, geen techniek.
De voor de hand liggende eerste vraag na de presentatie was dan ook: wat leer je van IJsland en geothermie, dat was titel van deze barntalk…
Hans gaat er bij zitten en geeft een minisamenvatting: Maak gebruik van kadootjes van de natuur (in IJsland is dat aardwarmte). Doe dat op een ontspannen, positieve manier . Met een vorm van leren, die steeds voortbouwt op wat je al hebt al weet, al kunt. Mooi op IJsland is het cascademodel: het hete water dat wordt opgepompt gaat eerst naar de grote industrie, dan als het iets afgekoeld is naar woningen voor verwarming, dan naar zwembaden (ook fijn voor de toeristen) en als het water nog net iets warmte in zich heeft gaat het voor een deel naar lokaties waar zeewier geteeld word. Het iets warmere water bevordert de groei. Het is duidelijk dat Hans mateloos geïnspireerd is door de manier waarop de IJslanders dat met zijn allen voor elkaar krijgen, waardoor de ontwikkeling niet alleen het domein van adviesbureaus is.
En dan weer terug naar Nederland. Nederland is goed in water. Weet veel van ondergrond door olie en gaswinning. Maak gebruik van de mogelijkheden van water in ondergrond, warm koud. Gedroomd resultaat: NL omarmt water, zoals IJsland geothermie omarmt. Met zijn allen.
Wat bij mij blijft hangen is het plaatje, co-dreaming. Met wel een heleboel vragen. Hoe creeer je een setting waar co-dreaming mogelijk is (inspiratie lab), hoe zet je de droom om in resultaat. Zoals Hans het vertelde gaat het vanzelf.
Ik vraag Hans in hoeverre ik -vanuit EnergyGarden- een keer mee kan lopen met zo’ n traject. Tuurlijk kan dat. We wisselen contactgegevens uit voor een vervolg.
Op 25 maart de eerste pilot workshop gehouden op de manier zoals ik het bij de start van mijn bedrijf EnergyGarden bedoeld had.
Recept:
– iemand met een idee (vraag/innovatief idee), waar veel onzekerheden omheen zijn
– een divers team van 4-6 personen.
– een facilitator.
– een ruimte met veel ‘muur’ om post its op te hangen.
In de pilot was Wim de idee hebber, met een idee voor een open innovatie omgeving die verder gaat dan EnTranCe, waarvan hij de initiator is.
Deelnemers waren Anja, Jochum, Renske, YangSoo, Britta en Charles van New Energy Coalition, DNVGL, Voys, Composytum, Gasunie en VanSantvoordmarketing.
De facilitering en organisatie nam ik, vanuit EnergyGarden voor mijn rekening.
Lokatie was ter beschikking gesteld door GasTerra.
De werkvorm is gebaseerd op Design Sprints (GV sprints), een werkwijze om in 5 volle dagen, met een divers team van een idee tot gesprekken met beoogde klanten te komen. Op dag 4 van 5 bouw je dan een prototype als dat lukt, of een ‘mock up’-website of zelfs een brochure van wat het moet worden dat je aan de man/vrouw wilt brengen. Op dag 5 leg je dat ‘minimal viable product’ voor aan je doelgroep.
Met dit soort kort cyclische methodieken kun je heel snel toetsen of klanten je uiteindelijke product of dienst interessant vinden.
De pilot duurde drie uur, en omvatte alleen het eerste deel van een 5-daagse sprint: het helder krijgen van het probleem, en het vaststellen van focus thema’s.
Nevendoelen van de pilot waren:
– toetsen of de werkwijze ook toepasbaar is op een breed, nog vaag idee; antwoord was JA!
– feedback krijgen van deelnemers aan de workshop, klanten van energygarden, op het product van EnergyGarden, de WhiteBOx Workshop.
Nuttige feedback om mee te nemen in het vervolg.
Leukste was (van verschillende deelnemers); een diverser team.
Die verraste me een beetje: ik had toch een mooie M/V verdeling, variatie in leeftijd (van 25-68), allemaal verschillende bedrijven van heel klein (1) tot heel groot (10.000 en)?
Inderdaad, maar wel allemaal leuke enthousiaste mensen en allemaal al mensen die positief staan tegenover energietransitie. Volgende keer dus ook in hele andere hoeken kijken, teamlid vanuit de zorg, of een (positief) kritische tegenstem.
Waarom white box?
Het idee is initieel nog vaag, zit in iemands hoofd, kent nog veel onzekerheden en aannames. Alsof het een black box is. En white box klinkt nu eenmaal veel positiever. Laatste vraag die gesteld werd: wat zit er in de White Box (die de hele workshop midden op tafel stond). De deelnemers weten het nu.
Heb je een innovatief idee of probleem op het vlak van energietransitie en interesse in een EnergyGarden workshop? Wil je er achter komen wat in de white box zit? Neem gerust contact op.
Mooi dat het tegengaan van gevaarlijke klimaatverandering en bijdragen aan de energietransitie landelijk hoog op de agenda staan. Het is wel afwachten wat de politiek gaat doen, zeker na de verkiezingen van vandaag. Het wordt steeds meer helder dat -hoe dan ook- de veranderingen in ons energiesysteem in de toekomst een groter beslag op onze portemonnee gaan leggen. Hoe gaan we daar als maatschappij mee om: praten, klagen of doen.
Ik word enthousiast van de vele lokale -bottom up- initiatieven. Van energiecooperaties, buren die hun energie delen en dorpen of wijken die duurzaam willem worden en zelf actie nemen. Die niet afwachten op wat er in de politiek wel (of niet) beslist wordt. maar die zelf initiatief tonen. Doen dus.
Gister had ik een interessant gesprek met Jur de Pauw en Oene Zwittink uit Valthe, die aan de slag gaan met een werkgroep om de energie en creativiteit uit het dorp te mobiliseren. Ze hebben een ambitieus doel: alle woonhuizen in Valthe in 2030 energieneutraal. Komende week organiseren Jur en Oene een bewonersavond, aftrap van de weg naar Duurzaam Valthe. Succes!
